Około czterech na pięć gatunków uprawnych i gatunków dzikich roślin kwitnących w Europie jest zależnych, przynajmniej w pewnym stopniu, od zapylania przez zwierzęta – tysiące gatunków owadów.

Wymierne korzyści, jakie zapewniają dla gospodarki owady zapylające, są szczególnie widoczne w produkcji żywności, ponieważ zapylanie przez zwierzęta przyczynia się do produkcji rolnej w UE szacowanej na co najmniej 5 mld EUR rocznie. W przypadku niektórych upraw udział owadów zapylających może sięgać połowy wartości rynkowej produktów. Większość podstawowych korzyści płynących z owadów zapylających, takich jak ich wkład w bezpieczeństwo żywieniowe, pozostaje jednak nieokreślonych ilościowo, utrzymując zdrowie i odporności ekosystemów poprzez zapylanie dzikich roślin.

W ostatnich dziesięcioleciach drastycznie zmniejszyła się jednak różnorodność i obfitość owadów zapylających, a wiele z nich jest zagrożonych wyginięciem. Zagraża to funkcjonowaniu ekosystemów, a tym samym działalności gospodarczej i dobrostanowi ludzi, które od niego zależą.

W 2018 r. UE przyjęła pierwszą inicjatywę UE na rzecz owadów zapylających, w ramach której wprowadzono konkretne narzędzia polityki w celu rozwiązania problemu spadku liczebności owadów zapylających, uruchomiono działania międzysektorowe i poczyniono znaczne postępy w monitorowaniu owadów zapylających. Inicjatywa ta uzupełniła istniejące środki korzystne dla owadów zapylających w ramach kilku polityk UE, w szczególności dyrektyw ptasiej i siedliskowej, prawodawstwa UE dotyczącego pestycydów, wspólnej polityki rolnej (WPR), polityki spójności oraz polityki badań naukowych i innowacji.

Aktualna zmiana jest następstwem przeglądu postępów we wdrażaniu inicjatywy na rzecz owadów zapylających z maja 2021 r., który pokazał, że chociaż inicjatywa ta pozostaje ważnym narzędziem polityki, należy jeszcze przezwyciężyć poważne wyzwania, aby zatrzymać i odwrócić spadek liczebności owadów zapylających. Zmiana ta jest również następstwem sprawozdania specjalnego Europejskiego Trybunału Obrachunkowego w sprawie działań UE zmierzających do ochrony dzikich owadów zapylających. W sprawozdaniu tym zidentyfikowano luki w kluczowych kierunkach polityki unijnej dotyczących głównych zagrożeń dla dzikich owadów zapylających i zwrócono w nim uwagę, że konieczne są lepiej zintegrowane działania służące ochronie dzikich owadów zapylających w ramach polityki UE dotyczącej ochrony różnorodności biologicznej i rolnictwa oraz lepsza ochrona dzikich owadów zapylających przed pestycydami.

Jaka jest skala spadku liczebności owadów zapylających? W jaki sposób będzie monitorowana?

Europa i świat stoją w obliczu drastycznej utraty dzikich owadów zapylających. Spada liczebność populacji pszczół, motyli i bzygów – spadek taki odnotowano w przypadku co trzeciego gatunku tych owadów. Co więcej, co dziesiąty gatunek pszczół i motyli i co trzeci gatunek bzygów jest zagrożony wyginięciem. Choć liczby te już teraz są alarmujące, pełny obraz sytuacji nie jest jeszcze znany. Na przykład w przypadku ponad połowy gatunków pszczół brakuje danych umożliwiających ocenę ich stanu lub tendencji.

Aby zrozumieć pełną skalę problemu, śledzić skutki działań z zakresu polityki i ocenić, czy osiągnięto cele polityczne, kluczowe znaczenie ma solidny system monitorowania owadów zapylających. W zmienionej inicjatywie UE na rzecz owadów zapylających proponuje się ustanowienie kompleksowego systemu monitorowania. Komisja i państwa członkowskie pracują nad metodą monitorowania, opierając się na technicznych wariantach ogólnounijnego systemu monitorowania owadów zapylających (EU-PoMS), i powinny ją sfinalizować. Państwa członkowskie powinny następnie wdrożyć system umożliwiający systematyczne gromadzenie danych. Da to nam pełny obraz problemu i dostarczy informacji pozwalających ocenić, czy spadek liczebności owadów zapylających został odwrócony.

Ponadto solidny ogólnounijny system monitorowania umożliwi wdrożenie skutecznych środków ochrony i odbudowy populacji owadów zapylających.

Jakie są główne przyczyny spadku liczebności owadów zapylających?

Obecna wiedza naukowa wskazuje, że nie ma jednego czynnika powodującego spadek liczebności owadów zapylających. W przełomowym sprawozdaniu w sprawie owadów zapylających sporządzonym przez Międzyrządową Platformę Naukowo-Polityczną w sprawie Różnorodności Biologicznej i Funkcjonowania Ekosystemów (IPBES) jako głównie zagrożenia dla owadów zapylających wymieniono zmiany w użytkowaniu gruntów, intensywną gospodarkę rolną i stosowanie pestycydów, zanieczyszczenie środowiska, inwazyjne gatunki obce, patogeny i zmianę klimatu. Czynniki te często występują łącznie, co prowadzi do połączonych skutków wywierających silną presję na owady zapylające.

W jaki sposób zmieniona inicjatywa UE na rzecz owadów zapylających zajmie się wpływem pestycydów na owady zapylające?

UE posiada już jedne z najsurowszych na świecie ram regulacyjnych dotyczących zatwierdzania pestycydów. Dzięki zmienionej inicjatywie UE na rzecz owadów zapylających Komisja wzmocni obecną ocenę ryzyka wynikającego ze stosowania pestycydów dla pszczół w celu zapewnienia, aby pestycydy dopuszczone w UE nie stanowiły zagrożenia dla pszczół. W przypadku stwierdzenia szkodliwego wpływu na owady zapylające wprowadzone zostaną środki prawne w celu ograniczenia lub zakazania stosowania przedmiotowych pestycydów.

Komisja pomoże również zapewnić wdrożenie zintegrowanej ochrony przed szkodnikami i udoskonalić zharmonizowane wskaźniki ryzyka, aby ograniczyć potencjalny wpływ zatwierdzonych pestycydów na owady zapylające.  Komisja będzie nadal monitorować wydawanie przez państwa członkowskie zezwoleń nadzwyczajnych w odniesieniu do pestycydów szkodliwych dla owadów zapylających. W przypadku gdy zezwolenia nadzwyczajne nie są uzasadnione, Komisja przyjmie decyzje zakazujące państwom członkowskim ich powtórzenia.

Dlaczego zmieniona inicjatywa UE na rzecz owadów zapylających koncentruje się na dzikich owadach zapylających?

UE podjęła już specjalne działania na rzecz udomowionych owadów zapylających, wspierając zdrowie pszczół i pszczelarstwo. Działania te dotyczą wyłącznie kwestii związanych z pszczołami miodnymi (kwestie weterynaryjne, praktyki pszczelarskie i inne).

Zdecydowaną większość owadów zapylających stanowią jednak gatunki dzikie. W Europie zapylają głównie owady, w szczególności pszczoły i bzygi, ale także motyle, ćmy, niektóre chrząszcze i inne owady latające. Najbardziej znaczącymi zapylaczami są pszczoły. W UE istnieje prawie 2000 dzikich gatunków pszczół. Skupiając się na dzikich gatunkach owadów zapylających, inicjatywa UE na rzecz owadów zapylających podejmuje wyzwania wspólne dla wszystkich owadów zapylających. W związku z tym wniesie również zasadniczy wkład w zdrowie pszczół miodnych i uzupełni istniejące wsparcie UE na rzecz zdrowia pszczół i pszczelarstwa.

Bogactwo i obfitość gatunków owadów zapylających stanowią podstawę skutecznego i stabilnego zapylania upraw w czasie i przestrzeni, zapewniając w ten sposób lepsze i większe plony. Różnorodność gwarantuje zapylanie roślin nawet w przypadkach, gdy niektóre gatunki zawiodą. Zapewnia odporność na stale zmieniające się środowisko i działa jako bufor w przypadku nieprzewidzianych lub niepewnych poważnych zmian, zwłaszcza w kontekście zmiany klimatu.

Jaka jest rola nowej wspólnej polityki rolnej UE w odwróceniu tendencji spadkowej liczebności dzikich owadów zapylających? 

Nową wspólną politykę rolną (WPR) na lata 2023–2027 cechuje wzmocniona zielona architektura, która zapewni:

• bardziej rygorystyczne warunki, których muszą przestrzegać rolnicy korzystający ze wsparcia w ramach WPR, obejmujące obszary nieprodukcyjne, strefy buforowe, ochronę terenów podmokłych, torfowisk i wrażliwych użytków zielonych itp.,
• nowe ekoprogramy, skupiające co najmniej 25% budżetu na płatności bezpośrednie,
• zestaw instrumentów rozwoju obszarów wiejskich, w tym wsparcie dla inwestycji ekologicznych, takich jak rolnictwo precyzyjne, z wymogiem przeznaczenia znacznej części puli środków na rozwój obszarów wiejskich (co najmniej 35% z uwzględnieniem dobrostanu zwierząt).

Plany strategiczne WPR opracowane przez państwa członkowskie obejmują zatem szereg płatnych działań dla rolników i innych beneficjentów o wysokim potencjale ochrony owadów zapylających, takich jak rolnictwo ekologiczne, pszczelarstwo, agroleśnictwo i inne praktyki agroekologiczne, które okazały się przyjazne dla owadów zapylających. Celem określonym w kilku z tych planów jest stworzenie miejsc żerowania dla dzikich owadów zapylających, takich jak pasy kwietne, tereny upraw jednorocznych roślin miododajnych lub inne odpowiednie elementy krajobrazu.

Inne zobowiązania dotyczą tworzenia obszarów nieprodukcyjnych na gruntach ornych w celu poprawy m.in. stanu owadów zapylających i zwiększenia dostępu tych owadów do pożywienia. Celem planów strategicznych może być również zastąpienie chemicznych środków ochrony roślin biologicznymi metodami zwalczania organizmów szkodliwych, co w znacznym stopniu przyczyni się do ochrony pszczół.

Jakie działania podejmuje społeczność międzynarodowa w związku z tym problemem i w jaki sposób inicjatywa przyczyni się do jego rozwiązania?

Podczas 15. Konferencji Stron (COP15) Konwencji Narodów Zjednoczonych o różnorodności biologicznej w grudniu 2022 r. podjęto globalne starania w celu zaradzenia kryzysowi bioróżnorodności biologicznej. Tym globalnym staraniom muszą towarzyszyć ambitne środki służące ochronie i przywróceniu różnorodności biologicznej na poziomie UE, a owady zapylające stanowią integralną część tej bioróżnorodności.

Wśród globalnych celów na 2030 r. określonych w globalnych ramach różnorodności biologicznej z Kunmingu/Montrealu w celu 11 wzywa się do przywrócenia, utrzymania i zwiększenia wkładu przyrody na rzecz ludzi, w tym funkcji i usług ekosystemowych, wśród których wyraźnie wymieniono zapylanie przez zwierzęta. Zestaw działań przewidzianych w zmienionej inicjatywie UE na rzecz owadów zapylających stanowi centralny element wysiłków UE na rzecz osiągnięcia tego celu, w szczególności w odniesieniu do zapylania.

Już w 2000 r. Konferencja Stron Konwencji o różnorodności biologicznej ustanowiła międzynarodową inicjatywę na rzecz ochrony i zrównoważonego wykorzystywania owadów zapylających (Międzynarodową Inicjatywę na rzecz Owadów Zapylających). W 2018 r. UE przystąpiła do „Koalicji woli na rzecz owadów zapylających” uruchomionej w 2016 r. Od tego czasu Komisja wspiera cele tej międzynarodowej koalicji, dzieląc się z innymi państwami wiedzą i doświadczeniem w zakresie realizacji działań UE na rzecz owadów zapylających.

Dodatkowe informacje

Komunikat prasowy na temat zmienionej inicjatywy UE na rzecz owadów zapylających

Komunikat pt. „Nowy ład na rzecz owadów zapylających” wraz z załącznikiem

Inicjatywa UE na rzecz owadów zapylających – Środowisko – Komisja Europejska (europa.eu)

Dokument roboczy służb Komisji – Czynniki zapewniające bezpieczeństwo żywnościowe

Unijna baza informacji na temat owadów zapylających (EU Pollinator Information Hive)

Park owadów zapylających (Pollinator Park) (europa.eu) 

Źródło: Komisja Europejska